W ramach zadania nr 1: Ochrona zasobu bibliotekarze (Alicja Szulc, Sylwia Krajewska) przeprowadzili kwerendę kolekcji i przygotowali spisy woluminów, które obejmują lata 1960-1990 – łącznie to ponad 1500 egzemplarzy.

Następnie spakowali je w kartony, by w trzech turach przewieźć do Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Ostatni transport planowany jest na początek czerwca br. (osoby odpowiedzialne: Robert Czyżewski, Jarosław Młyńczak).

Chemiczna dezynfekcja materiałów na nośniku papierowym wykonywana jest w komorze TEPRO UDA 801, a cały proces rozpoczyna się od załadunku komory wsadem o łącznej, jednorazowej objętości ok. 0,5 m³. Materiałów nie można opakowywać folią, powinno się je osłonić papierem lub umieścić w kartonowych pudłach. Następny etap to wprowadzanie gazu – w tym konkretnym przypadku jest to gaz S-9 (tlenek etylu), którego ciśnienie docelowe w komorze osiąga wartość -0,01 MPa. Teraz rozpoczyna się właściwy proces dezynfekcji trwający minimum 24 godziny. Po tym czasie następuje wypompowanie i utylizacja gazu, po czym następuje kilkudniowe płukanie powietrzem. Ostatnim etapem zachodzącym w Pracowni jest kwarantanna zbiorów trwająca od 3 do 5 dni. Jak łatwo się zorientować, cały proces dotyczący jednego wsadu zajmuje około miesiąca, przy czym odebrany zbiór nadal nie nadaje się do odłożenia na miejsce ze względu na wciąż utrzymujący się, specyficzny zapach. Książki gromadzone są w magazynie do wywietrzenia i dopiero po minimum dwóch tygodniach można z nich bezpiecznie korzystać.

Biorąc pod uwagę czaso- i pracochłonność procesu, może zrodzić się pytanie o jego celowość.

Otóż literatura przedmiotu z zakresu ochrony i konserwacji zbiorów bibliotecznych jednoznacznie wskazuje, a bibliotekarze, na podstawie codziennej praktyki, w pełni potwierdzają, że mimo podejmowanych działań zapobiegawczo-ochronnych nie da się w pełni ograniczyć szkodliwego wpływu czynników powodujących osłabienie i destrukcję materiałów bibliotecznych. Stosowana profilaktyka w postaci odpowiednich warunków przechowywania, stosowania opakowań i opraw ochronnych, właściwego obchodzenia się z książkami nie jest w stanie w pełni zapobiec degradacji, a co najwyżej zahamować ten proces. Do wspomnianych elementów niszczących należy zaliczyć czynniki: biologiczne – mikroorganizmy, owady, gryzonie; mechaniczne – niewłaściwe użytkowanie i ustawienie na półkach, częste przemieszczanie zbiorów, fizykochemiczne – niewłaściwe oświetlenie i warunki klimatyczne (temperatura, wilgotność względna powietrza), zanieczyszczenie powietrza, kwaśny papier; działalność człowieka – kradzież, niewłaściwe użytkowanie; katastrofy i awarie – powodzie, pożary, awarie instalacji budynkowej itp.

Biblioteki rzecz jasna wypracowały systemy ochrony przed wymienionymi zagrożeniami, a jednym ze skutecznych sposobów jest właśnie fumigacja. Grzyby mikroskopowe (ogólnie pleśnie) należą do najgroźniejszych czynników niszczących, jakie mogą zagrażać materiałom archiwalnym i bibliotecznym, szczególnie w przypadku książek, które są niewłaściwie przechowywane. Tymczasem należy zdać sobie sprawę, że zanim zbiory Biblioteki PP znalazły się w nowoczesnych pomieszczeniach z magazynami spełniającymi wymagania dotyczące warunków przechowywania zbiorów (14-18°C i do 40-50% wilgotności względnej powietrza; wg normy ISO PN-ISO 11799:2006¹), miały znacznie gorsze warunki lokalowe, sprzyjające rozwojowi mikrobów. Zasada jest prosta – im większa wilgotność, tym szybszy proces i więcej gatunków pleśni jest się w stanie rozwijać. Wraz z przeprowadzką do budynku Centrum Wykładowego na Piotrowie sytuacja zmieniła się diametralnie, niemniej przedmiotem fumigacji były zbiory przechowywane w bibliotece od lat 60., a zatem z pewnością zainfekowane mikrobiologicznie. Jak podają autorzy publikacji: Monitoring i usuwanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych w pomieszczeniach archiwalnych i bibliotecznych²: Zanieczyszczenie mikrobiologiczne w archiwach i bibliotekach wpływa na stan gromadzonych zbiorów, jak również kondycję zdrowotną ludzi pracujących lub długotrwale przebywających w tych instytucjach. Występowanie powszechnych w magazynach archiwalnych i bibliotecznych grzybów saprofitycznych może być przyczyną licznych schorzeń. Do najczęstszych należą alergie, schorzenia układu oddechowego (...). W przypadku kontaktu z gatunkami patogennymi istnieje zagrożenie bezpośrednimi infekcjami grzybicznymi.

Biorąc pod uwagę powyższe, poddanie kolekcji doktoratów procesowi fumigacji eliminującemu występowanie czynników biologicznych, wydaje się być jak najbardziej wskazany, szczególnie że kolejnym zadaniem projektowym jest bezpośrednia praca z tym zasobem.

Przy okazji warto nadmienić, że specjaliści z zakresu konserwacji papieru zalecają do dezynfekcji obiektów papierowych nie tylko metody chemiczne, do których należy zastosowany w przypadku zbiorów BPP tlenek etylenu, ale także fizyczne, takie jak dezynfekcja promieniowaniem gamma. W artykule Ocena skuteczności koreańskiego systemu fumigacji olejkami eterycznymi BIO-MASTER³ autorzy omawiają jeszcze inny system, stosowany przez nieliczne instytucje na świecie, w tym Bibliotekę Uniwersytecką w Wilnie, który opiera się na działaniu grzybobójczym wybranych olejków eterycznych. Choć opisany w publikacji eksperyment wykazał, że BIO-MASTER jest nie tylko nieskuteczny, ale wręcz stymulujący wzrost badanych grzybów, to jednak stanowi interesującą próbę automatyzacji badań i szukania alternatywnych sposobów w walce z trudnym przeciwnikiem, jakim są mikroby.

Literatura:

1. Norma PN-ISO 11799:2000 Informacja i dokumentacja – Wymagania dotyczące warunków przechowywania materiałów archiwalnych i bibliotecznych.
2. J. Skóra, K. Pietrzak, B. Gutarowska, P. Pietrowski: Monitoring i usuwanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych w pomieszczeniach archiwalnych i bibliotecznych; Przegląd Papierniczy, styczeń 2013, nr 69.
3. B. F. Zerek, J. Piechal: Ocena skuteczności koreańskiego systemu fumigacji olejkami eterycznymi BIO-MASTER; notes konserwatorski, 2017, nr 19.

WARTO WIEDZIEĆ / POLECANA LITERATURA:

• Bangrowska A., Maciąg T.: Ocena stanu zachowania druków z lat 1601-1700 z kolekcji biblioteki fundacji Wiktora hr. Baworowskiego, Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy, 2018, nr 4(54), s. 126-142.
• Bangrowska A.: Wprowadzenie nowej generacji biocydów jako środków chemicznych do dezynfekcji zabytkowej kolekcji bibliotecznej, Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy, 2017, 1: 114-124.
• Bangrowska A.: Zastosowanie epoksykonazolu do dezynfekcji wybranego obiektu XVI-wiecznego pochodzącego z kolekcji Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. Forum Bibliotek Medycznych, 2017, 10(1): 242-251.
• Gołofit-Szymczak M., Ławniczek-Wałczyk A., Górny R.: Bioaerozole w pomieszczeniach pracy - źródła i zagrożenia, Bezpieczeństwo Pracy: nauka i praktyka, 2013, 3: 9-11.
• Karbowska-Berent J.: Zabytki na podłożu papierowym jako środowisko życia mikroorganizmów, Przegląd Papierniczy, 2015, 71(12): 679-683.
• Karbowska-Berent J.: Metody pobierania próbek do badań organizmów niszczących zabytki, Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 2014, 45: 441-458.
• Karbowska-Berent J.: Geneza foksingu w świetle badań chemików, biologów i konserwatorów zabytków, Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy, 2017, 1(47): 125-138.
• Sherengovskaya E.: Natura niszczy i tworzy: kształty powstałe na papierze w wyniku degradacji biologicznej (na przykładzie księgozbioru oo. Kamedułów z Bieniszewa), Kraków, Księgarnia Akademicka, 2016: 81-89.
• Strzelczyk Alicja B.: Zbiory biblioteczne - przyczyny zniszczeń I możliwości zapobiegania tym procesom, Folia Bibliologica XLII/XLIII 1994/1995, s. 9-22.

• Klinika Papieru w Bibliotece Jagiellońskiej: https://bj.uj.edu.pl/uslugi/klinika-papieru